فصلنامه پژوهش هنر
پیاپی 3 (پاییز 1392)

در این مقاله انتقال و حفظ مفاهیم به کمک طراحی زیورآلات با رویکرد نشانه شناسی موضوع پژوهش قرارگرفته است. قابلیت جواهرات در مقایسه با سایر محصولات فرهنگی و صنعتی در انتقال مفاهیم و پایداری آن به دلیل پایداری جواهرات در میان اقوام مورد بررسی قرارگرفته و در پی آن گرایش جواهرات معاصر در این رابطه بیان شده است. صفت بیانگری جواهرات که در دوره های مختلف تاریخ حضور داشته، در سالهای اخیر به صورت گرایشی مستقل و درخور توجه در آثار جواهرسازان و طراحان دیده میشود. اهمیت این گرایش، مطرح شدن جواهرات به عنوان هنر و صنعتی بیانگر در رابطه با اندیشه، احساسات و شناخت طراح از هویت خویش است. مفهوم زیبایی شناسی به عنوان اهرمی برای انتقال و دریافت مفاهیم توسط افراد مطرح شده است و شیوه های مختلف ارتباط انسان تحلیل شده و جواهرات در قالب یک رسانه با قابلیت ارسال و دریافت پیام مورد بررسی قرارگرفته است.

برند یک متن نوشتاری، صوتی، تصویری یا ترکیبی از این سه بازتاب است که ذهن و نگاه خریدار یا مصرف کننده یا فهرستی از ذینفعان را به طرف کالا یا تولیدکننده یا توزیع کننده مشخص و معینی، جلب کند. برای جذاب کردن و مشخص ترکردن برند و افزایش تاثیر آن بر خریداران، علاوه بر متن کوتاه و موثر یا تصویر گویا و معنادار گرافیکی از تاثیرات صوتی مانند بیان جمله یا به کارگیری آهنگ و موسیقی نیز استفاده میشود. به طور کلی در برندسازی و بازاریابی نوین تلاش می شود که توجه به برند آنقدر مستحکم و پایدار باشد که توجه و ذهن خریدار و مصرف کننده را به سایر برندهای رقیب کم کند و نهایتا سایر برندها برای مشتریان آنها بی اهمیت شمرده شوند. این مقاله با هدف ارتقای آموزشی و بهره گیری از روش توصیفی در به کارگیری دستور برند که همزمان با حرکت شتابان مصرف کالاهای مصرفی در کشورهای پیشرفته استحکام یافت، ارایه شده است.
در این مقاله که با روش توصیفی تدوین یافته، مبرهن شد که برندسازی در اصل واکنشی بود به فراوانی کالاهای مشابه که کار انتخاب را برای خریدار مشکل میساخت و عملا خریدار را ملزم میساخت که قبل از تصمیم برای انتخاب و خرید، تفاوت میان کالاهای مشابه را به خوبی شناساییکند. نتایج عمده برندسازی در این مبحث به عواملی چون نیاز بهرفع کمبود کالا در بازار، تامین نیاز خریدار، تداوم حضور و بقای تولیدکننده، کندی در نوآوری عرضه کالاهای جدید، تشابه فراوان در کالاهای عرضه شده، عرضه بیش از نیاز کالا و در نتیجه گسترش و شدت یافتن رقابت، تشکیل و قدرتگیری و رشد شبکه های توزیع کالا و تاثیر آنها بر روند نفوذ کالا در بازار و فرسایش قیمتهای رقبا در پایانه های فروش جواهرات، سنگهای گرانبها و زیورآلات، اشاره دارد.

نقاشی قاجار را میتوان به مثابه دوره گذار و تحول پذیری های بنیانی هنر نقاشی ایران قلمداد کرد که عنصر تزیین و آذین گری در آن به شدت مورد توجه واقع میشود. نمایش جواهرات سلطنتی و زیورها و گوهرهای آن در پیکره نگاری دوره قاجار یکی از رویکردهای اصلی تامین جلوه و شکوه پرده نقاشی و موضوع آن است. کاربرد جواهر و زیورآلات در پرده های نقاشی قاجار پیش از آن که به سلیقه و تشخیص فردی هنرمند نقاش بستگی داشته باشد، به سلیقه و تشخیص زیباشناختی عمومی که در این دوره رایج است، بستگی دارد. گرایش عمومی در بین درباریان به زیورآلات و تجملات، در نوع پوشش و تزیینات ابنیه و لوازم آنها مشهود است و در واقع نقاشی و بهخصوص پیکرهنگاری درباری مکتب قاجار گونهای تولید هنری برای پاسخ به این غریزه و قریحه است.
بررسی و تحلیل رویکرد تجمل گرایانه در آثار نقاشی دوره قاجار، گرایش افراطی به جواهر و زیورآلات در این نقاشی ها را توجیه میکند. استفاده از زیورآلات و جواهرات سلطنتی در نقاشی درباری دوره قاجار با توجه به ارزش نمادین آن در قدرت سیاسی بیش از آن که زاده سلیقه زیباشناختی هنرمند نقاش باشد، تابع مقتضای اشرافیگرای سفارشدهنده و حامی آن است.
آشنایی نقاشان با فنون و گرایش های نقاشی اروپا و ورود فن عکاسی به ایران نیز از جمله دیگر عناصر تاثیرگذار بر توجه و تاکید به آذین گری در نقاشی درباری قاجار محسوب میشوند.

اگرچه ارزش جواهرات ملی ایران به ارزش اقتصادی آن محدود نمیشود، ولی از نظر فنی بهلحاظ منحصر بهفرد بودن، بینظیر بودن و اهمیت تاریخی و...، ارزشگذاری برای چنین جواهراتی (حتی بهطور تقریبی) برای زبدهترین کارشناسان و ارزیابان نیز دشوار است. بهعبارتی دیگر با توجه بهاینکه روش های ارزشگذاری موجود در اقتصاد، صرفا درخصوص کالاهای اقتصادی کاربرد داشته و در مورد کالاهای هنری و فرهنگی که علاوه بر ویژگی های اقتصادی دارای ویژگی های دیگری از قبیل زیباییشناختی، تاریخی، نمادین و... هستند، کاربرد چندانی نداشته و روش های موجود نیز صرفا جنبه های محدودی از کالاهای فرهنگی را در برمیگیرند. لذا این مقاله با هدف رسیدن به مدلی نسبتا جامع برای ارزشگذاری جواهر و زیورهای ایرانی انجامگرفته و با طرح شش مولفه، هنری؛ ویژگی تولیدکننده و خالق؛ تاریخی و دموگرافیک؛ ارتباطی؛ فیزیکی و اقتصادی و تبیین شاخصهای آنها، الگوی جامع برای ارزشگذاری این کالاها را ارایه کرده است.

طراحی زیورآلات در هر دوره تاریخی در ایران دارای الگوهای خاص خود میباشد و این الگوها در هر دوره، از ابتدای تاریخ تا امروز، وابسته به ابزار و مصالحی بوده که طراح و سازنده در اختیار داشته است و نیز با اندیشه ها و اعتقادات رایج در هر زمان، صورت متفاوتی یافته است. برخی الگوها در دوره های بعدی نیز تداوم داشته اند و برخی دیگر فقط در یک دوره استفاده شده اند. با پیشرفت تکنیکها و ابزار، و نیز با دسترسی بیشتر به مصالح متنوع برای ساخت زیورآلات، الگوهای طراحی زیور نیز عموما پیچیدهتر شده اند. بسیاری از این الگوها (گاه فارغ از معنای نمادینی که در زمان خودشان داشته اند)، میتوانند امروزه در طراحی زیورآلات مورد استفاده قرارگیرند.

طلا فلزی گرانبها است که از زمانهای باستان شناخته شده و مورد استفاده بشر قرارگرفته است. احتمال میرود در ابتدا ریزه های براق آن در کنار رودخانه ها توجه انسانها را جلب کرده باشد. این فلز زیبا از ادوار کهن، انسان را مجذوب و مسحور خود کرده است.
علاقه و اشتیاق انسانها به این فلز گرانبها در طول تاریخ باعث شده تا از آن بهعنوان هدیه، بخشش و نمادی برای پاکی، ارزش، سلطنت و بهویژه نقشهایی که ترکیبی از این ویژگی ها است، استفاده کرده و با قیمتهای گزاف با یکدیگر مبادله کنند. در گذشته این فلز حتی در مبادلات، جهت صلح و ختم جنگ نیز استفاده وسیع داشته است. این فلز بسیار گرانقیمت بوده و بهعنوان پشتوانه اقتصادی کشورها و حتی خانواده ها در همه کشورها استفاده میگردد.
از آنجاییکه کشور ایران از لحاظ جغرافیایی بر روی کمربند معدنی جهان قراردارد و از ذخایر عظیم فلزات و کانی های باارزش از جمله طلا برخوردار است، بنابراین موجبات گسترش دانش و صنعت فلزکاری در ایران فراهم آمده است. صنعت طلا و جواهر و ساخت و تولید زیورآلات و مصنوعات فلزات قیمتی در ایران قدمتی دیرینه دارد و از این نظر سرآمد کشورهای جهان است.
شرایط کنونی اما تناسبی با جایگاه تاریخی و فرهنگی ایران در زمینه ساخت زیورآلات ندارد. این بررسی روند واردات و صادرات طلا را به کشور نشان داده و همچنین موقعیت کشورهای پیشرو این صنعت در برخورداری از منابع طلا و سهم هر یک را در تولید و مبادله آن نشانمیدهد.

امروزه در تمام سرمایه گذاری های دنیا سعی بر این است که مغزهای متفکر صنعتی را شناسایی و جذبکنند، چرا که دنیای امروز، جهان علم و فناوری است و ارزش اصلی تولید در مغز انسانها نهفته است. زمانی که کارآفرینان یک شغل جدید را شروعمیکنند، بالطبع حداقل به یک یا چند نیروی استخدامی نیاز دارند تا کارهای خود را سامان بخشند. کارآفرینان بهعلت قابلیت اشتغال زایی که دارند، به کاهش نرخ بیکاری که از اهداف کلان اقتصادی، اجتماعی، دولتها است، کمک میکنند. بنابراین، کارآفرینی میتواند زمینه ساز اشتغال نیروی کار باشد و نوآوری که در یک فعالیت اقتصادی توسط خود فرد ایجادمیشود منجر بهایجاد اشتغال در جامعه میشود. امروزه روحیه کارآفرینی بهشدت در میان جمعیت جوان ایران در حال گسترش است. از طرفی با توجه بهشرایط اقتصادی-اجتماعی کشور در حال حاضر، توجه بهکارآفرینی بیش از پیش حایز اهمیت شده است. با عنایت به اعمال سیاست کاهش تصدیگری دولت و همچنین محدودیتهای سرمایه گذاری در بخش خصوصی، سوقدهی جوانان جویای کار به سمت مشاغل کارآفرینی و خوداشتغالی ضرورت می یابد. کشوری که دارای یکی بزرگترین تمدنهای بشری بوده، احتیاج به مردمی توانمند دارد که کانونهای تولید و اشتغال را در جامعه تشکیل دهند.

جعبه های جواهر در کنار جواهر و زیورآلات بخش مهمی از اشیای صنعت جواهر را تشکیل میدهند که بنا بر شرایط زمانی، به طرق مختلف طراحی و تولید شده و در طول زمان دستخوش تغییرات شده اند. در این پژوهش، با سووال چگونگی به وقوع پیوستن این تغییرات در دوره های گوناگون تاریخی ایران، به بررسی طرح و نقش جعبه های جواهر پرداختهشده و با فرض تاثیر عواملی چون مواد تشکیلدهنده، قشرهای اجتماعی خاص، تغییرات حاکم بر هنر ایران، نتایج تولید انبوه و تاثیر سلایق عامه در زمان تولیدات صنعتی و تجاری در پی تحلیل این تغییرات است. پژوهش بهروش کتابخانه ای انجام شده و در پی ارایه توصیف هایی از این اشیای هنری و تحلیل تغییرات حاکم بر آنهاست. نتیجه این که پس از دوره های پادشاهی که سفارشات برای تهیه جعبه های نفیس داده میشد و ثروتی که در اختیار خاندانهای سلطنتی بوده، در دوره معاصر به واسطه تغییر نگرش به اشیا، تولید انبوه و مدپرستی طبقه متوسط جامعه و همچنین تغییر مواد سازنده این اشیا، تغییر و تبدیل از آثار سنتی به آثار مدرن با فرمهای ساده و هندسی دیده میشود.

هنر ملیله کاری از جمله هنرهای فلزکاری است که از دیرباز در ایران رواج داشته است. ملیله کاری هنری است ارزشمند و اصیل که با پیشرفت تکنیک لحیم کاری و متصل شدن رشته های زر و سیم، نقوشی زیبا، ظریف با فرمی میان تهی را می آفریند. با بررسی های آثار موجود میتوان ریشه اولیه این هنر را از دوره ایلام دانست؛ که با استفاده از تزیینات جودان های و مفتول های طلا، زیورآلات زیبایی را خلق میکردند. مقاله حاضر با توجه به تحولات مهمی که در ملیله کاری دوران هخامنشی و سلجوقی اتفاق افتاده است، به بررسی روند تکامل تکنیک ساخت این دو دوره تاریخی مهم پرداخته شده است.
مطالب این مقاله به صورت کتابخانه ای، موزه ای و آرشیوی و با روش تحلیلی توصیفی جمع آوری شده و در پی پاسخگویی به این سوالات میباشد که این هنر از چه زمانی در ساخت زیورآلات بیشتر رواج یافته است؟ و دوم این که در چه دورانی شاهد پیشرفتها و تحولات مهمی در تکنیک ساخت و نقوش این هنر در جواهرسازی هستیم؟
با بررسی های انجام شده در نهایت این نتیجه حاصل شد که ملیله کاری از زمان هخامنشیان به صورت مفتولهای ظریف و منحنی شکل در زیورآلات به زیبایی بهکار میرفته و در دوران سلجوقی شاهد تحولات و پیشرفت مهمی چه در فرم و چه در تکنیک و نقوش هستیم.

شعرای پارسی گوی ایرانی از دوران کهن با علوم مختلف زمانه خود آشنا بوده اند و درونمایه اشعار خود را با این علوم می آراستند. در این راستا سنگ ها و خواص آنها در اشعار شاعران انعکاس یافته است. آنان گاه سنگ ها و خواص آنها را در معنای حقیقی و زمانی در معنای مجازی به کار گرفته اند. در این تحقیق برای آشکارکردن این معنا، دو سنگ قیمتی و نیمهقیمتی یاقوت و لعل در اشعار حماسی فردوسی، غنایی نظامی و تغزلی حافظ مورد بررسی قرارگرفته است. هدف از انتخاب این دو سنگ، شباهت ساختاری و ویژگی های ظاهری آنها بوده است. این شباهتها در گذشته، تفکیک این دو سنگ را در بیشتر موارد با مشکل مواجه میساخته است. همچنین هدف از انتخاب این سه شاعر رسیدن به این مهم است که آیا تفاوت در شیوه سرایش شعر سبب به کارگیری معانی متفاوت سنگها میگردد، یا خیر؟ روش بهکار رفته در تحقیق روش توصیفی و نحوه جمع آوری منابع از نوع کتابخانه ای است.

فیروزه از سنگهای نیمه قیمتی است که استفاده از آن در ایران دوره باستان و بعد از آن در دوره اسلامی رواج بسیاری داشته است. این سنگ برای ساخت انواع آثار در حوزه هنرهای صناعی به کار برده می شده است. بهترین نوع فیروزه را عمدتا مربوط به ایران می دانند.
رنگ زیبای سنگ فیروزه، موجب استفاده از آن برای ساخت زیورآلات شده است، از طرفی اعتقاداتی که از دوره باستان نسبت به رنگ فیروزه ای و سنگ فیروزه وجود داشت و نیز تشدید این اعتقادات در دوره اسلامی باعث شد تا این سنگ بسیار مورد توجه قرارگیرد. با استناد بهمنابع مکتوب در گذشته و نیز زیورآلات برجای مانده میتوان به اهمیت و جایگاه این سنگ پی برد. در این مقاله سعی شده است با مطالعه منابع مکتوب که شامل اشعار فارسی، کتابهایی درخصوص شناخت کانی ها و همچنین سفرنامه های تاریخی و نیز نمونه های آثار برجای مانده از گذشته بتوان به جایگاه و اهمیت این سنگ از گذشته های دور تا کنون پیبرد. روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش کتابخانه های و میدانی و روش تحقیق تاریخی- توصیفی است.

ادبیات به عنوان یکی از عمدهترین شاخه های هنری توانسته است بسیاری از آگاهی های بشری را در خود هضم کند. علوم طبیعی، بخشی از این آگاهی هاست که در شعر و نثر به گونهای هنری جلوه پیدا کرده است. مباحث و انگارهای این علوم بهعنوان ماده خام در اختیار سخنور است تا بر پایه آن مضامین، تصاویر، تعابیر گوناگون و رنگارنگ بیافریند. جواهرشناسی و مباحث مربوط به آن یکی از آن علومی است که در بین قدما رواج خاصی داشته و سخنوران از آن در آفرینش های هنری خود استفاده کرده اند. یکی از آثاری که این بهره گیری در آن بدیع و نگارین خواهد بود، دیوان خاقانی شروانی است. این جستار بر آن است که تا بخشی از آگاهی های این شاعر بیبدیل در این باب را مورد بررسی و پژوهش خود قرار دهد.

سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی که ما از آنها در اینجا به عنوان سنگهای شانزا یاد میکنیم، همواره از با ارزشترین داده های باستانی شناختی در محوطه های باستانی محسوب میشوند که عموما در اقلیت هستند و در مقیاس بسیار کوچک و در محوطه های انگشت شماری در نجد ایران به دست آمده اند، چرا که نشان دهنده سازوکارهای اجتماعی و روابط با مناطق دوردست در این محوطه ها هستند و مطالعه دقیق آنها میتواند اطلاعات بسیار سودمندی برای بازسازی جوامع گذشته، درک بهتر روابط آنها، جنبه های آیینی و مذهبی و سطح رفاه اجتماعی و... در اختیار باستان شناسان و دیگر پژوهشگران علوم انسانی قراردهند. همسان با محوطه های باستانی از معتبرترین منابع مطالعاتی این سنگها کتب تاریخی و جواهر نامه هایی هستند که با نگاهی انسان شناسانه به معرفی سنگهای شانزا پرداخته اند و اطلاعات مفیدی را در اختیار پژوهشگران علوم دیگر قرارمیدهند. در کتب و مقالات بسیاری به جنبه های زمین شناسی، ترکیبات شیمیایی، تجارت و سودآوری اقتصادی سنگ فیروزه پرداخته شده، اما جنبه های باستانشناختی و تاریخی آن کمتر مورد توجه قرارگرفته است. این منابع مکتوب اطلاعات مفیدی را به لحاظ شناسایی محل معادن، شیوه استخراج، امتیاز معادن، چگونگی خرید و فروش، مسیرهای تجارت، حتی فناوری و فرآوری و... در اختیار پژوهشگران قرارمیدهند.